تاریخچه فرش کاشان

در تاریخچه فرش کاشان ، ریشه های عمیق هنر فرش بافی در این شهر نمایان می شود ؛ شهری که قرن هاست به عنوان مهد تولید فرش دستباف و بعدها فرش ماشینی شناخته می شود. فرش کاشان نه تنها نماد ظرافت و زیبایی در طراحی و رنگ بندی است ، بلکه تاریخچه ای پرفراز و نشیب دارد که از دوران صفوی تا عصر حاضر ادامه یافته است. این هنر اصیل ایرانی که در دل کویر و از دل محدودیت های اقلیمی شکوفا شده ، امروزه به یکی از ارزشمندترین صنایع دستی ایران بدل شده است. در این مقاله ، به بررسی تاریخچه فرش ، تحول نقش ها ، فنون بافت و جایگاه جهانی فرش کاشان خواهیم پرداخت.

1- کاشان شهری تاریخی در دل کویر

کاشان از شهرهای مرکزی ایران است که در جنوب کویر نمک و دریاچه قم و حدود ۲۵۰ کیلومتری تهران قرار دارد. کاشان به علت ارتفاع اندک از سطح دریا دارای تابستانهایی خشک و فصولی کم باران است. بخل آسمان و بضاعت اندک زمین، موجب خشکی و کم بهرگی این خطه بوده است.

کاشان از شهرهای مرکزی ایران است که در جنوب کویر نمک و دریاچه قم و حدود ۲۵۰ کیلومتری تهران قرار دارد. کاشان به علت ارتفاع اندک از سطح دریا دارای تابستان هایی خشک و فصولی کم باران است. بخل آسمان و بضاعت اندک زمین، موجب خشکی و کم بهرگی این خطه بوده است. بنحوی که شرایط اقلیمی بر تمام شئون زندگی سایه افکنده ومعماری و بافت شهری نیز از آن بر کنار نمانده است. بادگیرها، اندرونی ها و آب انبارها و حیاطهایی بسیار پایین تر از سطح زمین و دالانهای سر پوشیده تنها بیانگر ستیز بی امان مردم قناعت پیشه کاشان با شرایط کویری و بادهای گرم موسمی است.

برخی آثار مکشوفه از تپه باستانی غرب کاشان یعنی سیلک بیانگر این نکته اند که مقارن حکومت حمورابی در بین النهرین این منطقه مقر قبایل کاسویا کاشو بوده که بعداً به کاسیان و کاشیان و بالاخره به کاشان مبدل شده است.

روایتی نیز هست که بنای این شهر به دستور زبیده همسر هارون الرشید بوده، لیکن چگونگی انتخاب این خطه کویری برای سکونت، همچنان در پرده ابهام مانده است. تنها شاید بتوان بدین باور متکی بود که کاشان امروز در زمانهای قدیم صورتی این چنین نداشته و خطه ای جانبخش و فرح انگیز بوده است. با دقت در متون تاریخی و سفرنامه های جهانگردان نشانه های بسیاری از سوابق تاریخی کاشان به عنوان تولید کننده پارچه های گرانبها بدست می آید.

2- تاریخچه پارچه بافی و بافندگی کاشان

امروزه بافندگان کاشان را می باید وارث بافندگان پارچه ها و منسوجات گلابتون و انواع مخمل یا اطلس دوزی و تافته هایی دانست که سالها با نام پارچه های هرمزی، نام ایران را در دورترین نقاط دنیا بر سر زبانها جاری می ساختند. بدیهی است، حتی پیش از آنکه مارکوپولو در مسافرتش به ایران در قرن هفتم هجری توجهش بدین منسوجات جلب شود، بافندگان کاشانی به این حرفه اشتغال می ورزیده اند. شوالیه شاردن در ذکر مسافرتش درباره کاشان چنین می گوید: در هیچ نقطه ای از ایران بیش از این شهر و اطراف آن، اطلس و مخمل، تافته و حریر موجدار وزری ساده و گلدار و یا ابریشم مخلوط به زر و سیم بافته نمی شود.

2-1. اولین فرش های کاشان

آنتوان شرلی نیز به همین نکته معترف است. کارترایت از مبلغین مسیحی نیز که به سال ۱۶۰۰ میلادی به کاشان آمده، ضمن ستایش فرش و قالیچه ها و کاشیها و ظروف چینی ، کاشان را مرکز معاملات این گونه اجناس می داند. مقارن با اوج گیری رنسانس در اروپا، در کاشان عصر صفوی فرش های تولید می گردید که بخاطر زیبایی افسانه ای شان امروزه موجب شکوه و افتخار موزه ها و کلکسیونهای بزرگ شخصی می باشند. نوشته های قرن هفدهم و هیجدهم میلادی تصریح می کنند که کاشان مرکز بافت فرش درباری بوده و توسط شاه عباس کبیر (۱۶۲۸-۱۵۸۷ م) بنیاد گذاشته شده است و فرش های ابریشمی نقره باف و زرباف که به نام فرش شاه عباس معروف است، به این محل نسبت داده می شود.

قدیمی ترین فرشهای متعلق به کاشان بر می گردد به فرشهایی که در قرن ۱۱ هجری بافته شده. این فرشها عموماً دارای طرحهای گرفت و گیر و شکارگاه هستند و محل بافت آنها عموماً موردتردید قرار گرفته است اینکه آیا این فرشها متعلق به اصفهان، تبریز یا کاشان می باشد. نمونه مهم آن گروه متعلق به موزه فرش ایران است. که همتای آن در موزه متروپولتین آمریکا است، که حاشیه آن با نمونه موجود در موزه فرش ایران فرق می کند. بعد از این گروه از فرشها باید از فرشهای پولونز یا لهستانی نام برد که تعدادی از آنها نیز در کاشان بافته شده اند. که این فرشها عموماً دارای رنگ بندی سفارشی است. از اواخر قرون ۱۷ و ۱۸ تا اواسط قرن ۱۹ خبری از فرشهای کاشان نیست.

۱۲۰ سال پیش در کاشان مردی به نام حاج ملا حسن که با بانویی از اهالی اراک ازدواج کرده وارد کننده مرینوس منچستر بوده است، با رکود صنعت، پشمهای باقی مانده را توسط همسرش تبدیل به فرش نمود. دومین گروه از قالیچه ها در خانه بروجردی و سومی در خانه طباطبایی که هر دو از تجار کاشان بودند بافته شدند. کاشان با تولیدات فرش، که امروزه مایه افتخار موزه ها و مجموعه های خصوصی است، نقش بسزایی در تجدید حیات هنری ایران داشته است. درباره هنر فرشبافی در این شهر کافی است یادآور شویم که استاد کار فرش معروف شیخ صفی، استاد مقصود کاشانی بوده است.

بافت فرش معروف به شیخ صفی در تبریز، با توجه به عدم وجود امنیت در این شهر که بارها توسط عثمانیان مورد تاخت و تاز قرار می گرفت، تا آنجا که شش سال بعد از پایان یافتن بافت فرش (۹۴۶ هجری/۱۵۳۹ میلادی) تبریز به تصرف ترکها درآمد، مورد تردید است. زیرا اگر این فرش در تبریز و هنگام تصرف این شهر بافته شده بود، گره ترکی در آن بکار می رفت، در حالیکه با گره فارسی بافته شده و اگر این نیز صورت نپذیرفته بود می بایست این فرش نفیس امروزه به جای آنکه در موزه ویکتوریا و آلبرت باشد، جزو غنایم عثمانیان در موزه استانبول می بود.

البته این امر نیز امکان دارد که استاد مقصود کاشانی با صدها قالیباف برای احداث کارگاه فرشبافی سلطنتی به تبریز آمده و پس از اشتغال در تبریز و انتقال پایتخت، از تبریز به آنجا رفته باشد، لیکن در لا به لای صفحات تاریخ شواهدی در این مورد در دست نیست. حال اگر این فرشها در تبریز و قزوین تهیه نشده باشند، فرش اردبیل و فرش های مشابه در کجا بافته شده اند؟ روی دیگر سکه را نیز نباید فراموش کرد که آیا لقب کاشانی به مناسبت تولد استاد مقصود در کاشان بوده است و یا اینکه تنها لقبی است که از نیاکان گذشته اش به یادگار مانده است.

کاشان نیز از دایره حوادث و بلایا و تهاجم اقوام و مهاجمان مغول و افغان هیچ گاه به دور نبوده است و صنعت فرشبافی در آن پیوسته دستخوش حوادث بوده است.متأسفانه بعد از این دوره فرشبافی مانند سایر مناطق از رونق افتاد. احیاء مجدد فرش بافی در کاشان تا حدود زیادی مرهون فعالیتهای حاج حسن – حاج محمد جعفر اصفهانیان و استاد حسین کاشی و از طرفی به علت بکار افتادن واحدهای نساجی ماشینی می باشد که تعدادی از بافندگان منسوجات این شهر را وادار به روی آوردن به فرشبافی نمود.

صرف نظر از جریانات فوق، زیانهای راهیابی ماشینهای نساجی به روستاها و پدیدار شدن پارچه های گوناگون ماشینی اروپایی و ورود بی رویه آنها، برای کاشان نیز کمتر از فتنه مغول نبوده است. در این میان تنها روستاهایی که از تجربیاتی در کار فرشبافی بهره مند بودند به دلایل خاصی آمادگی پذیرش آن را به عنوان رکن اساسی معیشت داشته اند و نقش عمده ای در این زمینه به عهده گرفته اند. فرشبافی در کاشان به طور کلی شامل شهر کاشان و حومه، نطنز و جوشقان فرش است که گستردگی و وسعت آن حتی تا بعضی از دهستانهای گلپایگان، محلات، اردستان و اصفهان نیز امتداد می یابد. شهر کاشان به عنوان محور اصلی نقش بسیار مهمی را در ارتباط با دیگر نقاط به عهده دارد، و به واسطه عواملی چند، بسیاری از تولیدات مناطق دیگر را جذب بازار خود می نماید.

این تولیدات را می توان در حالت کلی با توجه به نقشه و جزئیات فنی بافندگی آن به دو دسته کاملاً مجزا تقسیم کرد، که این تقسیم بندی عبارت است از تولیدات کاشان، نطنز و تولیدات جوشقان. زیرا در این منطقه دو نوع فرش کاملاً متفاوت بافته می شود: فرش کاشان با طرح و نقشه کاملاً متفاوت در کاشان و نطنز و دهات اطراف آنها و فرش جوشقانی با طرح و نقشه خاص محلی در سرتاسر جوشقان.

3. ساختار فرش کاشان

به طور کلی ساختار فرش دستباف کاشان با ساختار فرش هایی که در مناطق دیگر ایران همچون تبریز، قم، مشهد، تهران، کرمان، شیراز ، کرمانشاه و مناطق دیگر بافته میشود متفاوت است. در اینجا برخی از این تفاوتهای شاخ را بررسی میکنیم.

3-1. نخ خاب (مواد اولیه اصلی بافت فرش)

فرش کاشان با یک نظر سریع هم از طریق بافت بسیار ظریف (گره با پرز کوتاه و ظریف) که جزئیات تمام نقشها را ظاهر می سازد و هم از طریق پشم بسیار عالی مرینوس آن که به سطح فرش یک حالت مخملی می دهد، قابل تشخیص است. بدون تردید استفاده از پشم استرالیایی توسط کسی انجام شده که اساس تولید فرش نوین کاشان را گذاشته و وارد کننده همین پشم و بنیان گذار بافندگی شهر بوده است.

علاوه بر آن بقیه پشمها از تولیدات گله داری های خراسان، آذربایجان، کرمانشاه و تهران تهیه می شوند. سابقاً در کاشان فرش ها و قالیچه های ابریشمی بسیار ظریف و همچنین فرشهای کرکی مرغوبی بافته می شد. ولی امروزه شهر قم در زمینه این فرشها بر این شهر پیشی گرفته است.

در فرش هایی که تا جنگ جهانی اول بافته شده اند، ارتفاع پرز عموماً کوتاه بوده است. برعکس، در بافته های جدید، پرز متوسط یا بلند را ترجیح می دهند. ظاهراً برای شستشوی شیمیایی،که رنگ ها را تخفیف داده و ملایم تر می کند، تناسب بیشتری دارد. در فرش های پشمی کاشان، بلندی پرز فرش متوسط است. در حالیکه در فرش های آران کاشان (نام روستایی که فرش ها در آنجا بافته می شوند) این پرز در بافته های متداول تر که دارای رنگ های ابتدایی تری نیز هستند، بسیار بلندتر است.

در فرش آران و بیدگل، مثل فرش هایی که در نصیرآباد، بافته می شوند، گره های فارسی باف آن درشت تر هستند و در هر دسی متر مربع فقط ۵۰۰ تا ۱۶۰۰ گره وجود دارد. در حالیکه در فرش بسیار قدیمی کاشان در هر دسی متر مربع ۲۵۰۰ تا ۴۸۰۰ گره داریم (حتی در بعضی فرش های ابریشمی، این تعداد به ۸۰۰۰ گره نیز می رسد). بعلاوه، گره جفتی، بیش از پیش در فرش های کاشان رواج پیدا می کند.

فرش های کاشان و فرش های آران کاشان، به استثنای فرش هایی که کلاً از ابریشم بافته شده اند، دارای یک بافت متراکم و ضخیم هستند. در پشت فرش، پود دیگری را مشاهده می کنیم که نازک تر و جنس آن نیز پنبه ای است و رنگ آن آبی می باشد. بنابراین این فرش ها قطعاً پس از هر رج گره، دارای دو رشته پود می باشند که اولین رشته پود به صورت کشیده است و دومین رشته حالت شل و آزاد دارد.

قسمت گلیم بافت و بدون گره فرش را معمولاً فقط در یکطرف آن، در بالا یا در پائین مشاهده می کنیم. این قسمت گلیم بافت ازطریق عبور دو رشته نخ پشمی یکی به رنگ قرمز و دیگری به رنگ سبز به وجود آمده است، در حالیکه انتهای دیگر فرش دارای ریشه می باشد.

ویژگیهای فرش امروز کاشان بطور کلی عبارتند از:

• داشتن زمینه لاکی با حاشیه سرمه ای. در بعضی از فرشها زمینه فرش که عموماً به رنگ بژ می باشد در حاشیه هم استفاده شده است.
• داشتن رجشمار پایین (۳۰ تا ۴۵ رج).
• داشتن ترنج لوزی شکل متمایل به بیضی.
• داشتن اسلیمی های سفید رنگ در دور لچک و ترنج و حاشیه ها.
• فرش کاشان ازلحاظ طراحی تحت تأثیر طرح گردان و لچک ترنج اصفهان می باشد ولی ظرافت و دقت اصفهان را ندارد و رنگ بندی پایین تری دارد (حداکثر ۱۰ رنگ)

3-2. پود فرش

یکی دیگر از اجزای اصلی و مهم لایه زمینه فرش، نخ پود می باشد. در کاشان تار و پود از نخ پنبه ای است، و ابریشم فقط در فرش های بسیار ظریف به کار می رود. برای پود زیر که ضخیمتر از پود رو است(پود زیر)، از دو نوع نخ کاشانی (اصطلاحاً شهری و اصفهانی) استفاده می شود. نخ اصفهانی کلفت تر از نخ شهری است، به نحوی که پود ۱۰ لای اصفهانی معادل پود ۱۲ لای شهری است. نخ شهری از نخ نمره ۵ است و پود زیر متداول از ۱۶ تا ۲۴ لا دارد، ۲۴ لایی را بیشتر در فرش های ۱۵تا۲۰ رجی جوشقانی مصرف می کنند اما گاهی اوقات در فرش های کاشانی هم پود ۲۴ لایی به کار می رود.
نخ های پود برخلاف نخ های تار و خاب که در راستای طولی فرش و دستگاه بافندگی قرار گرفته اند، در راستای عمود بر آنها و یا به عبارتی در راستای عرض ماشین بافندگی در داخل بافت زمینه قرار میگیرند. مهم ترین وظیفه نخ های پود، کنار هم نگه داشتن نخ های چله به فواصل مشخص و ثابت و در نتیجه استحکام بخشیدن به بافت زمینه و کل فرش در جهت عرض می باشد. در واقع، هرنخ پود به صورت کاملاً صاف و کشیده شده در داخل دهنه بافت بین دو دسته موازی از نخ های چله قرار داده می شود که به این عملیات پودگذاری می گویند.

با بسته شدن دهنه بافت، نخ پود لابه لای نخ های تار قرار می گیرد و بدین صورت لایه زمینه فرش شکل می گیرد. ویژگی های عرضی فرش ماشینی (خصوصیات هر فرش در جهت عرض آن)، به عواملی مانند جنس الیاف، استحکام، ازدیاد طول تا حدّ پارگی، نمره و تان نخ های پود بستگی دارد.

علاوه بر آن، تعداد پود در یک سانتی متر عرض فرش یا همان تراکم پودی فرش نیز بر خصوصیات عرضی فرش تاثیرگذار است. یکی از مشکلاتی که حین تولید فرش ماشینی وجود دارد، جمع شدگی عرض فرش پس از انجام عملیات آهار می باشد. میزان جمع شدگی قابل قبول، معمولاً بین ۱ تا ۵% عرض فرش است.

این مقدار جمع شدگی یکی از مواردی است که تقریباً به ویژگی های نخ پود بستگی دارد. به نظر می رسد عواملی چون جنس نخ های پود ، نمره آنها، میزان تاب نخ ها، تثبیت یا عدم تثبیت نخ (اصطلاحاٌ فیکسه کردن یا نکردن نخ)، مقدار ازدیاد طول نسبی نخ های پود، میزان بازگشت پذیری آنها، کشیدگی نخ پود هنگام پودگذاری ، تراکم عرضی (تاری) فرش و نوع طرح بافت زمینه فرش، بر میزان جمع شدگی عرض فرش حین آهار تاثیر گذار است.

4. طرح های رایج فرش در کاشان

نقوش رایج فرش های کاشان عموماً ترکیبی از نقش های تزئینی بوده است، که از ترنج مرکزی چند قسمتی و لچک های مربوط به آن تشکیل می شده است همانطور که در فرش های ایرانی مرسوم است، ترنج مرکزی از تعداد زیادی ترنج متحد المرکز تشکیل یافته و ترنج میانی دارای حالت خاصی به شکل یک چلیپای ستاره ای یا شاخه شاخه است. در مقابل، حاشیه اصلی فرش ها دارای نقوش درشتی است که به صورت دو برگ در دو طرف شاخه و با چهار نوع کوچکتر از همین نوع نقش حفاظت می شده اند.

در روی زمینه و لچک های فرش، بازی ظریفی از ساقه های باریک و رشته های نرمی دویده و زمینه ای با نقش های برگ خرما، گلهای ختمی، گلهای نیلوفر آبی، گلهای سرخ کوچک، برگهای نوک تیز و غیره پوشیده بوده و همه آنها به شیوه ای طراحی شده بودند که اندکی حالت هندسی شده داشته اند. این ویژگی آخر، پس از جنگ اول جهانی کلاً در این فرش ها از بین رفته است. بنابراین طرح جدیدی را که در روی این فرش ها ظاهر شده و مرکب از مجموعه گیاه سبز و خرمی است، در دور ترنج مرکزی می بینیم.

در این دوره مثل تولیدات معاصر، ترنج تمایل به کوچک شدن دارد و مبدل به شکل بیضی می شود. در قاب اصلی حاشیه و در روی یک زمینه آبی دریایی، نقشی را می بینیم که از گلهای درشت و برگهای نخل زینتی تشکیل شده است و در لابلای آنها به تناوب گلهای کوچک قرار گرفته اند. این طرح از نقشهای قدیمی هراتی که آنرا مستوفی می نامند الهام گرفته شده است. معمولاً در این فرش ها چهار یا شش عدد قاب حاشیه ای به اضافه یک لبه باریک، یعنی حاشیه ای که در کناره فرش قرارگرفته و فقط دارای یک رنگ آبی یا قرمز است وجود دارد.

فرش های کاشان عموماً و بخصوص در ابعاد سجاده ای آن، گرایش به ترکیب نقش تزئینی که در بالا توضیح داده شده دارند. در فرش هایی با ابعاد متوسط و بزرگ، معمولاً زمینه عاری از ترنج وجود دارد و جای آن را به اسلیمی های گل داری داده اند که در تمام سطح زمینه گسترده هستند. نقش مشابهی نیز در فرش های نادری که دارای زمینه سفید عاجی هستند دیده می شود. از طرف دیگر، در نوع سجاده ها، پاره ای از فرش ها از نوع فرش های نمازی، با نقش درخت زندگی کم نیست.

این درخت از گلدانی بیرون آمده است که در پایه زمینه قرار دارد و خود درخت نیز تقریباً سر به قوس محراب می ساید. در فرش های ابریشمین کاشان که محصول جدید هستند، معمولاً مجموعه تصاویر و حالت تصویرگری آن نسبت به سنت وفادار مانده است. برای همین است که خطر مواجهه با تصاویر نامناسب از کتابهای یا کارت پستالهای مصور و یا عکسهای اسکناس گرفته شده اند، وجود ندارد. در این فرش ها اکثراً تصاویر پرندگان، چهار پایان، گیاهان، درخت زندگی، سوارکاران صحنه هایی از شکار، شکل موجودات اسطوره ای و یا افسانه ای مثل اژدهای پرنده، واق واق، درخت سخنگو که می دانیم در انتهای شاخه های آن سر یک حیوان وجود دارد دیده می شوند.

در سوابق تاریخی فرش بافی کاشان دیدیم که این حرفه در کاشان، ریشه در زمانهای دور داشته و علی رغم بحرانهای اقتصادی توانسته است، همچنان به بقای خویش ادامه دهد. در این روند درخواست بازارهای جهانی گاه اعمال کننده سلیقه خویش برای ارائه تولیدات با نقوش و ساختاری مخصوص بوده است در این راستا فرش های اواخر قرن نوزدهم کاشان بواسطه بافت بسیار ظریف و پشم بسیار لطیف، به راحتی در اولین نظر قابل تشخیصند.

نقوش تزئینی مثل آنچه که مرسوم فرش های ایرانی است مشتمل بر مدالیونی بزرگ در مرکز و لچکهایی در اطراف بوده است نقش مرکزی خود از چندین مدالیون متحدالمرکز تشکیل می شد. این نقش که بصورت نقشی ستاره ای (شبیه دانه برف) بود بوسیله لچک هایی در اطراف احاطه می شد و نقشهای اسلیمی و ختایی با تزئین زمینه و لچک ها بدان حالتی پویا و زنده می بخشیدند و اینها همه دارای ترکیبی دقیق بودند که بعد از جنگ دیگر رعایت نشد و این حالت به نقوشی ساده و همگون در اطراف ترنج مرکزی تبدیل شد، و ترنج مرکزی نیز رفته رفته مانند نقوش امروزی کوچکتر شده و با پیوستن به دیگر اجزا، قالبی بیضی شکل را پذیرفت.

از طرح لچک ترنج سنتی کاشان (ترنج ظریف و کشیده به رنگ آبی سرمه ای که عیناً این رنگ در لچک ها و حاشیه نیز تکرار شده) در یک زمینه لاکی رنگ و یا برعکس ترنج لاکی در متن سرمه ای در برخی از مراکز فرشبافی ایران مانند کاشمر، یزد، اردستان و همچنین کشور مصر تقلید می شود.

صرف نظر از طرحهای لچک ترنج و نقوش شاه عباسی و اصفهانی، طرح فرش های ساروق مشتمل بر طرح گل و بوته با زمینه ای به رنگ سرخ، برای مدتها نقش فرش های قدیمی کاشان را شامل می گردید.

5. رنگ بندی فرش در کاشان قدیم

رنگ نقوش در فرش هایی که دارای زمینه سفید عاجی هستند، عموماً خاکستری، قهوه ای، توتونی، عاجی و سیاه است. و در فرش های دارای نقوش هراتی موسوم به مستوفی که قبلاً به آنها اشاره شد رنگها دارای آن لطافت و ظرافت لازم نیستند و این امر بخصوص در فرش های جدید مشاهده می شود. معمولاً در این فرش ها دو رنگ مسلط وجود دارد که آبی و قرمز هستند (مایه های مختلفی از قرمز آجری) و موجب بوجود آمدن یکنواختی نسبتاً تیره ای در رنگ فرش می شوند.

علاوه بر موارد فوق در بازار، فرشی بنام کاشان پنج رنگ نیز عرضه می شود و همانطور که از معنی آن بر می آید در رنگرزی الیاف آن فقط پنج رنگ بکار رفته است. برخی از رنگهای فوق در گویش محلی واژه مخصوصی دارند. قسمتی از آنها به شرح زیر است: شکری (به رنگ کرم)، مله ای، ( رنگی است بین زرد و نارنجی و از مخلوط کردن نصف استکان رنگ زرد و چهار قطره سرمه ای به دست می آید. این رنگ به سکه ای نیز شهرت دارد)، دوغی ( صورتی پررنگ) و چهره ای که همان صورتی کمرنگ است.

6. ابعاد فرش های بافته شده در کاشان

هر چند که در برخی مناطق کاشان صرفاً قالیچه بافته می شود با اینحال همچنانکه پیشتر نیز اشاره شد. در نقاط دیگری که با عنوان نقاط مختلط باف از آنها نام بردیم کلیه قطعها تولید می شود. آقای نصیری متذکر می شود: فرش کاشان به استثنای فرش های کناره ای، تقریباً به اندازه سجاده و بزرگتر هستند این در حالیست که در دهات شرقی کاشان قالیچه های به قطع کمتر از یک متر مربع نیز بافتهمی شود

7. توزیع جغرافیایی فرش در کاشان

قراء و قصبات کاشان و نطنز، گرچه در فن بافندگی و نقشه تابع و دنباله روی کاشانند، لیکن با توجه به قطع نقشه و ظرافت، منطقه را می توان به دو گروه عمده تقسیم کرد:
نقاط قالیچه باف، به نقاطی می گویند که در آنها تا میزان ۹۰ درصد قالیچه بافته می شود. نقاط مختلط باف، به نقاطی اطلاق می شود که کلیه قطعها بخصوص ابعاد بزرگ، یعنی ۳×۲ و بیشتر در آنها تولید می شود.

7-1. نقاط قالیچه باف

نقاط “قالیچه باف” از دو حوزه تشکیل می یابند:

الف- حوزه اول، که شامل روستاهای کنار کویر در حاشیه کاشان است، که قسمتی از آن تا حسین آباد، از نظر اداری، جزء کاشان است، و قسمت دیگر یعنی باد و خالد آباد و اطراف آن، جزء شهرستان نطنز به شمار می روند. مهمترین مراکز فرشبافی این نواحی عبارتند از: قراءباد و ابوزید آباد. ظرافت قالیچه های این دهات بین ۳۰ تا ۴۰ رج در گره است و نقشه ها از ترنج، محراب، افشان، اسلیمی، دورنما، صورت و واگیره تشکیل شده است. در باد و خالد آباد و چند ده مجاور، از نقشه های کاشان نیز استفاده می شود. وجود دستگاه های جوشقانی نیز، به واسطه ازدواج و سکونت زنان جوشقانی در این ناحیه است که همراه شوهرانشان برای سکونت به “باد” آمده اند.

ب- حوزه دوم از منطقه قالیچه باف، کلاً در شهرستان نطنز واقع شده که مهمترین مرکز فرشبافی آن همان شهر نطنز است. نیمی از نقشه معمول در نطنز ترنج و محراب، و نیم دیگر به نقشه افشان و جوشقان و حاج خانمی اختصاص دارد که در کاشان معمول نیست. قمصر و گلستانه و گبرآباد نیز، گر چه جزء منطقه کوهپایه و به اصطلاح مختلط بافند، اما برخلاف مناطق دیگر به طور استثناء به بافت قالیچه اختصاص دارند. ناگفته نماند قسمتی از شهرستان نطنز نیز جزء حوزه بافندگی مختلط است که بعد توضیح داده خواهد شد.

7-2. نقاط مختلط باف

روستاهای سراسر کاشان و بخشی از شهرستان نطنز، شامل نقاط “مختلط بافی” است، که همه نوع قطع و بخصوص فرش های بزرگ از ۳×۲ذرع تا ۴×۵/۳ ذرع و بیشتر از این تولیدی شوند.

قسمتی از شهرستان نطنز که جزء “بافندگی مختلط” است مرکب است از دهات شمال غربی نطنز که از “هنجن” شروع شده از یکسو به “بیدهند” و “فریزهند” و از سوی دیگر به “ابیانه” می رسد.

علاوه بر روستاهای اطراف کاشان و شهرستان نطنز در دو منطقه جغرافیایی دیگر که از لحاظ اداری به کاشان وابسته اند می توان نمونه های فرش کاشانی را سراغ گرفت این مناطق فرشبافی عبارتند از: آران و بیدگل و منطقه کوهپایه و ابیانه.

7-3. فرش بافی در آران و بیدگل

اهالی آران و بیدگل در شمال کاشان تا قبل از جنگ جهانی اول، فرشبافی را به عنوان حرفه اصلی دنبال می کردند، لیکن در جوار آن به “شعر بافی” نیز اشتغال داشتند. بعد از جنگ دوم جهانی و تأسیس کارخانجات ریسندگی و بافندگی و رکود پارچه بافی، توجه اهالی به فرش بافی بیشتر جلب شد. آران و بیدگل به واسطه داشتن بسیاری از عوامل بافت فرش (نقشه کش، پشم فروش، رنگرز و چله دوان) تعداد بسیاری از کارگاههای متعلق به تکبافان را در خود جای داده است.

بخشی از خامه مصرفی در آران وبیدگل، به وسیله اهالی و با وسایل دستی تولید می شود و به واسطه کاربرد مخلوطی از خامه ها جنس آنها مرغوب نیست. از آنجا که بالنسبه درشت باف نیز هست ظرافت فرش های این بخش معمولاً بین ۲۰ تا ۳۰ رج در گره در نوسان است. فرش های بارجشمار بیشتر ۳۵-۴۰ متعلق به شرکت فرش است.
فرش های آران با بافتی فشرده مشخص هستند . نقشه قدیمی آران در طرح لچک ترنج با متن قرمز آجری بوده که در آنها ترنج و حواشی به رنگ آبی سیر خودنمایی میکرد لیکن نقشه متداول و رایج آران و بیدگل نقشه های شهری کاشان است. نقشه معروف به شمس یا درباری در این منطقه بیشتر رواج دارد. قراء نوش آباد و نصر آباد در مجاورت آران به تندبافی و خوب بافی مشهورند و از نظر بافندگی منطقه خوبی به شمار می آیند.

نقشه ای که در نوش آباد عمومیت یافته، ترنج و محراب نامیده می شود، که آن را اقتباس از آثار معروف به نصرالله خان، همدوره میرزا عباس صانعی می دانند و بعضی را عقیده بر این است که این نقش اززمان صفویه رایج شده و تقلیدی از تذهیب پشت جلد کتابهاست. نقشه افشان نیز که کپیه اش از اصفهان و کاشان خریداری می شود، در محل متداول است و اهمیت زیادی را دارا نیست.

7-4. فرش بافی در منطقه ی منطقه کوهپایه

کوهپایه منطقه وسیعی است که حومه و دهات کاشان را در بر می گیرد. شمال غربی آن را دهات قه، رهق، ازناوه، و حدجنوبی آن را قهرودوبرزک، وحد شرقی و شمال شرقی آن رارم دشت، وجزه، فین و راوند، و حد غربی آن را دهات مزوش و قالهر تشکیل میدهد. فرش های تولیدی در این منطقه به اندازه های ۳×۲ و بیشتر است. فرش های راوند و طاهر آباد در منطقه کوهپایه، با بافت نقشه کاشان و نقشه معروف به برگ موی به بافت خوب مشهورند. همان طور که قبلاً اشاره شد قمصر، گلستانه و گبر آباد گرچه درمنطقه کوهپایه اند (منطقه مختلط باف)، اما اکثریت قریب به اتفاق آنها قالیچه بافند. در فین و منطقه وسیع کوهپایه انواع نقشه ها، مثل شاه عباسی و غیره بافته می شود. ظرافت فرش های این منطقه معمولاً بین ۳۰ تا۴۵ رج در گره است، و نقشه های مورد استفاده به طور کلی ۳/۱ ترنج و محراب و۳/۱ دیگر افشان و اسلیمی وبقیه شامل نقشه های دیگرند. رنگ زمینه نقشه ها نیز،بنا به درخواست بازار در تغییر است.

7-5. فرش بافی در منطقه ی ابیانه

ابیانه در منتهی الیه شمال غربی نطنز می باشد، گر چه در منطقه مختلط باف قرار دارد، اما از این قاعده مستثنی است. زیرا فرش های بافت این منطقه دارای نقشه جوشقانی است. بافت فرش و نقشه جوشقانی گویا به همت مردی از اهالی کامو که حدود یک قرن پیش در ابیانه ساکن بوده است در آنجا رایج گردیده است. مصرف خامه در ابیانه بیشتر دستریس بوده، و اکثراً از پشم بومی تهیه می شود. ظرافت فرش های ابیانه بین ۲۰ تا ۲۵ رج در گره است.

امروزه علاوه بر تولیدات تاریخی و عمومیِ فرش کاشان، یک موجودیت تجاریِ مشخص به نام برند قالی کاشان هم وجود دارد که نباید با واژهٔ عمومیِ فرش کاشان اشتباه گرفته شود. برای توضیح روشنِ این تمایز، مقالهٔ تفاوت فرش کاشان و برند قالی کاشان را بخوانید.

8. وضعیت فعلی قالیبافی در کاشان و آران و بیدگل و حومه

امروزه خشکسالی مکرر زمین آن چنان به فرشبافی کاشان وسعت بخشیده که تنها شاید یک هشتم کل دهات و قصبات آن در امر فرشبافی شرکت نداشته باشند، که آنها هم از جمله نقاط کم جمعیت و یا خالی از سکنه اند و این امر، شمار بسیاری از ساکنان منطقه را چه مستقیم و چه غیر مستقیم باتوجه به مشاغل گوناگون وابسته نظیر حلاجی، ریسندگی، چله کشی،نقشه کشی در بر می گیرد.

امروزه کارگاههای فرشبافی درکاشان صرف نظر از آنکه بوسیله تک بافان و کارفرمایان اداره می شود، خانه های مسکونی در شهرها و روستاها را هم در بر می گیرد. معمولاً در هر خانه بیش از یک تا دو دار بیشتر نیست. ظرافت فرش ها از ۲۸ تا ۸۰ رج در گره تغییر می کند و فرش های بسیار ظریف از ابریشم بافته می شوند. دختران و زنان کاشانی در بافت فرش ها نقش بسزایی را ایفا می کنند، لیکن شمار مردانی که به لحاظ بیکاری از این طریق ارتزاق می کنند نیز کم نیستند. مرکز فروش بیشتر تولیدات، بازار کاشان است. انجام معاملات معمولاً بر مبنای ذرع یا ۱۰۴ سانتیمتر است و پرداخت دستمزد براساس ذرع ۴۰ رجی و یا قواره (قالیچه) صورت می گیرد.

برای مشاهده و خرید محصولات جدید، خرید مستقیم از قالی کاشان را امتحان کنید.