سفری به دنیای طراحی فرش؛ هنر جاودانه ایرانی
دنیای طراحی فرش ؛ هنر جاودانه ای که فراتر از زمان و مکان است
وقتی از طراحی فرش حرف می زنیم ، داریم در واقع درباره یه هنری صحبت می کنیم که نه فقط ریشه توی تاریخ داره ، بلکه مثل یه آیینه از فرهنگ ها و تمدن های مختلف بازتاب پیدا می کنه . فرقی نمی کنه کجای دنیا باشید یا چه فرهنگی داشته باشید ، احتمالاً فرش هایی دیدین که با طرح و رنگ خاص خودشون ، گوشه ای از اون فرهنگ رو روایت می کنن . طراحی فرش محدود به یک کشور یا قوم خاص نیست ، بلکه ترکیبیه از هزاران طرح ، سلیقه ، باور و ذوقی که در طول قرن ها شکل گرفته . تو این مقاله ، قراره قدم به قدم وارد دنیای طراحی فرش بشیم ؛ از تاریخ و قدمتش بگیم ، با سبک های مختلف مثل فرش ماشینی ، دستبافت ، مدرن ، کلاسیک یا حتی فرش های ایلاتی مثل قشقایی و ترکمن آشنا بشیم و در آخر هم نگاهی داشته باشیم به اینکه چطور این هنر امروزه تو دانشگاه ها تدریس میشه و جون تازه ای گرفته .
طراحی فرش در گذر زمان
داستان طراحی فرش ، یه جورایی برمی گرده به هزاران سال پیش ، حتی قبل از میلاد . البته این تاریخ گذاری ها کاملاً دقیق نیست ، ولی منطقیه . چون واقعاً نمی شه همچین هنر عظیمی ب :دون پیش زمینه فرهنگی و تاریخی شکل گرفته باشه ، درسته ؟ از همون اول ، وقتی انسان دنبال راهی برای راحت تر کردن زندگیش بود ، شروع کرد به ساخت چیزایی مثل زیرانداز . اولش شاید فقط شاخه های نرم درختا رو بهم می پیچید تا روی زمین نرم تر بشینه یا بخوابه ، ولی بعدش کم کم خلاقیت وارد ماجرا شد .
احتمالاً بعد از ساختن نمد ، یه روز یکی فکر کرده : «اگه این پشم های رنگی رو کنار هم بذارم ، یه طرح خوشگل درست می شه !» و اینجوری شد که اولین جرقه های طراحی روی زیراندازها زده شد . حالا چرا طرح ؟ خب ، شاید به خاطر اینکه بتونه عکس حیوان مورد احترامش رو بکشه ، یا یه جور حس قدرت و امنیت بهش بده . مثلاً تصور کن توی چادرت نشستی و یه فرش زیر پاته که روش تصویر یه شیر باابهت نقش بسته ، ناخودآگاه حس شجاعت و قدرت بهت دست می ده .
اما بیایم یه سر بزنیم به یکی از خاص ترین نمونه های تاریخ فرش : قالیچه پازیریک . این قالیچه قدیمی که حدود ۲۴۰۰ سال قدمت داره ، توی سیبری پیدا شد ! بله ، درست خوندی . توسط یه دکتر روسی به اسم رودنکو کشف شد و حالا توی موزه آرمیتاژ روسیه نگهداری می شه . طرح هاش شامل گل ها ، حیوانات واقعی و خیالی ، و حتی انسان هایی با لباس های زمان هخامنشیه . وقتی بهش نگاه می کنی ، نمی تونی باور کنی این همه ظرافت و دقت مربوط به اون دوران باشه .
نخستین طرح ها : آغاز طراحی از دل غارها
برگردیم به زمان های خیلی خیلی دور ، وقتی هنوز چیزی به اسم فرش وجود نداشت . اون موقع ها انسان ها شروع کردن به کشیدن طرح هایی روی دیوار غارها . حالا این نقاشی ها فقط برای تزئین نبودن ؛ بیشتر یه جور ارتباط با نیروهای ناشناخته بود . یه جور دعا یا طلسم . مثلاً تصاویری از حیواناتی که شکار می کردن می کشیدن تا شاید دفعه بعد راحت تر شکار بشه . یه جور حس تسلط بر طبیعت .
تو اون نقاشی ها اصلاً خبری از زیبایی شناسی یا طراحی برای لذت بصری نبود . هدف فقط کاربردی بود . انسان اولیه می خواست حرفش رو بزنه ، احساسش رو نشون بده یا حتی اعتقاداتش رو منتقل کنه . طراحی براش مثل زبون بود ، زبونی که بدون حرف زدن هم می تونست با بقیه ارتباط برقرار کنه .
بعدها ، این نیاز به بیان بیشتر شد . آدم ها شروع کردن به حک کردن طرح روی همه چی ؛ از سفال گرفته تا ابزار کار و حتی زیراندازها . اینطوری بود که کم کم نقش ها از دل غارها کشیده شدن روی چیزهای دیگه ، از جمله فرش ها . و این ، اولین قدم برای ورود انسان به دنیایی پر از رنگ و نقش بود ؛ یه دنیای جذاب که تا امروز هم داره رشد می کنه .
عالی ! در ادامه ، بخش دوم مقاله رو با همون ساختار قبلی ، بازنویسی و انسانی سازی کردم . در این بخش ، زیرعنوان های مربوط به “نقشه فرش یا الگو” ، “طرح و نقشه فرش قشقایی” ، “ایل ترکمن” و “روش تحلیل طرح فرش و قالی” بازنویسی شده اند .
نقشه فرش یا الگو
تا قبل از اینکه نقشه کشی به شکل امروزی وارد فرشبافی بشه ، بافنده ها – چه زن و چه مرد – معمولاً با یه طرح ذهنی یا همون «واگیره» سراغ دار قالی می رفتن . این روش تا اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم توی جاهایی مثل سلطان آباد (همین اراک امروزی) مرسوم بود . اما همه چیز از وقتی عوض شد که یه فرد خارجی به اسم جورج استیونس تو سال ۱۳۳۲ هجری قمری ، نقشه نقطه گذاری شده فرش رو وارد ایران کرد . همین شد پایه ی نقشه کشی مدرن توی بافت فرش .
حالا این نقشه ها چطوری درست می شدن ؟ اول از همه ، طراح می اومد نقش رو با مداد ، ساده و خام روی یه کاغذ بزرگ طراحی می کرد . بعد با استفاده از کاغذ پوستی ، این نقش منتقل می شد به یه صفحه شطرنجی که روی مقوا یا پارچه چسبیده بود . حالا چرا شطرنجی ؟ چون هر خونه از این جدول ، در واقع نشون دهنده یه گره از فرشه . یعنی دقیقاً همون چیزی که بافنده باید بدونه .
نقشه های فرش ممکنه کامل باشن یا فقط بخشی از طرح رو نشون بدن ؛ مثلاً یه چهارم یا حتی یه قطعه کوچیک از فرش . این یعنی بافنده فقط با دیدن اون بخش می تونه بخش های دیگه رو هم با تقارن و تکرار ، بچینه و ببافه . البته برای فرش هایی مثل جانماز یا سجاده که معمولاً یه محور تقارن طولی دارن ، باید نقشه کامل تری تهیه بشه .
جالبه بدونی تو خیلی از شرکت های فرش و مغازه های بازار اراک ، طراح هایی هستن که کارشون فقط کشیدن این نقشه هاست . این طراح ها با تهیه کننده های مواد اولیه یا تولیدکننده های بزرگ همکاری می کنن و نقشه های متنوع برای انواع فرش تولید می کنن . بعضی شرکت ها مثل شرکت فرش ایران حتی کارگاه های اختصاصی طراحی دارن و نقشه ها رو درون سازمانی تولید می کنن .
طرح و نقشه فرش قشقایی
بریم سراغ یکی از خاص ترین و متفاوت ترین سبک های طراحی فرش : فرش قشقایی . این نوع فرش رو نمی شه با هیچ مدل شهری یا ماشینی مقایسه کرد . چرا ؟ چون تو طراحی های قشقایی خبری از نقشه کشی از قبل نیست ! بافنده ها همه چی رو تو ذهنشون دارن . این سبک به اسم «ذهنی بافی» معروفه . یعنی بافنده خودش طرح رو از دل طبیعت و تخیلش درمیاره و همون رو با عشق می بافه .
تو این سبک ، آزادی کامل حکم فرماست . نه چارچوبی هست ، نه کپی برداری ای . فقط احساس و تجربه بافنده . حالا شاید بپرسی که اگه طرح ها ذهنیه ، چطور بعضی نقش ها بین چند خانواده یا طایفه تکرار می شن ؟ خب ، بعضی وقتا یه طرح قشنگ توسط یکی از اعضای خانواده بافته می شه و بقیه هم از اون الهام می گیرن ، البته با تغییراتی کوچیک توی رنگ یا شکل برگ و گل . ولی همچنان اصالت کار حفظ می شه .
در میان قشقایی ها ، بعضی طایفه ها مثل کشکولی ها یا ایگدرها گاهی سراغ طرح هایی می رن که از نقشه های غیرعشایری الهام گرفتن ، مثلاً از پارچه بافی یا مناطق شهری دیگه . اما با یه ترکیب هوشمندانه ، اونا رو تبدیل به طرح هایی می کنن که همچنان بوی زندگی عشایری ازش بلند می شه .
طرح هایی که به اسم «نقشه قشقایی» معروف شدن ، خودشون یه دنیا تاریخ و هنر دارن . مثل نقشه ناظم ، شبه ناظم ، قبادخانی یا ماهی در هم . هرکدوم از این ها بیش از دویست ساله که دارن بافته می شن و فقط تو جزئیات ریز مثل پیچ وتاب گل ها یا رنگ بندی ، تغییراتی داده شده .
ایل ترکمن
فرش های ترکمنی هم دنیای خاص خودشون رو دارن . دو ایل معروف ترکمن در ایران که فرشبافی بینشون رایجه ، ایل «تکه» و «یموت» هستن . یموت ها خودشون به دو طایفه جعفربای و آتابای تقسیم می شن . البته اگه بخوایم کیفیت بافت رو مقایسه کنیم ، فرش های ایل تکه همیشه حرف اول رو می زنن . بعدش آتابای و در نهایت جعفربای قرار می گیرن .
اما اون چیزی که فرش ترکمنی رو خاص می کنه ، نقش هاشه . بیشتر این نقش ها هندسی هستن . یعنی خبری از گل وبوته های طبیعی یا پیچ وتاب های نرم نیست . در عوض ، اشکال چندضلعی و خطوط ساده ، ترکیب اصلی طرح رو تشکیل می دن . نکته جالب تر اینه که هر گل یا نقش – که به زبان محلی بهش می گن «گول» – توی فرهنگ ترکمن معنا داره . مثلاً بعضی گل ها نشون دهنده صلح و دوستی ان ، بعضی ها نماد غیرت و جنگاوری ، و بعضی ها هم برای دفع شر و بلا بافته می شن .
هر طایفه ترکمن یه مدل خاص از این «گول»ها رو داره . حتی تو بعضی فرش ها ، فضاهای خالی بین شکل های اصلی هم با قاب های کوچکتر و گل های ریز پر می شن تا انسجام طرح حفظ بشه . این باعث می شه فرش ترکمن یه حالت تکرار شونده و در عین حال نمادین داشته باشه که هم چشم نوازه و هم معنا دار .
روش تحلیل طرح فرش و قالی
اگه بخوایم طراحی فرش رو دقیق بررسی کنیم ، باید یه روش منظم داشته باشیم . تحلیل طرح های فرش ، در واقع کمک می کنه بفهمیم که کدوم طرح ها به یه سبک خاص تعلق دارن و چی باعث می شه سبک های مختلف از هم متمایز بشن . ما تو این روش می خوایم فرش رو به عنوان یه کالبد کامل در نظر بگیریم و از اون ، عناصر ساختاری و بصری رو بیرون بکشیم .
تحلیل طرح به ما اجازه می ده تشخیص بدیم یه فرش متعلق به کدوم منطقه یا حتی چه دوره ای از تاریخه . این کار معمولاً بر اساس فرم نقش های زمینه انجام می شه ، نه حاشیه یا بقیه اجزا . حالا پنج تا ویژگی اصلی هست که توی این تحلیل خیلی مهمه : جهت نقش ، تکرار و بازتاب ، خمیدگی ، عمق یا ژرفانمایی ، و ارتباط بین نقش ها .
مثلاً ممکنه یه طرح از یه نقطه شروع بشه و تکرار شه ، یا شاید اصلاً قرینه نباشه . اینا همه چیزاییه که کمک می کنه سبک طرح رو بفهمیم . حالا سوال اینجاست که چرا طرح های فرش توی اقوام مختلف فرق می کنن ؟ جواب خیلی ساده ست : چون هنرمند ، خواه ناخواه تحت تاثیر فرهنگ و محیط زندگی خودشه . از آب وهوا و اقلیم گرفته تا سنت ها ، باورها ، حتی خرافات و افسانه ها ، همه و همه روی ذهن طراح اثر می ذارن . به همین خاطر ، طرح یه فرش عشایری هیچ وقت شبیه یه فرش شهری نیست .
را دنبال کرد. گرایش ها از قبیل مرمت و تکمیل، طراحی، رنگرزی و سایر زیر اندازها است.
اشتراک گذاری
