دنیای طراحی فرش

طراحی فرش در طول تاریخ فراز و نشیب های مختلفی داشته است، از این رو تحولات عظیمی در صنعت فرش بافی صورت گرفته است. دنیای طراحی فرش به یک منطقه و یک کشور و یک فرهنگ خلاصه نمی شود. بلکه دنیایی است از فرهنگ های مختلف که با طراحی و بافت فرش و قالی در زینت بخش تالارها و خانه ها می شود.

طراحی فرش در گذر تاریخ:

سابقه تولید و طراحی فرش به هزاره اول قبل از میلاد می‌ رسد، البته این نكته یك فرضیه و یك نظریه قیاسی قریب به یقین است، چون نمی‌ توان بدون پشتوانه غنی به چنین هنری قوی و سترگ دست یافت، آنچه مسلم است اینكه هنرهای دستی بنا به ضرورت اجتماعی و احتیاجات آدمی بوجود آمده‌ اند ، بنابراین تهیه زیرانداز ساده با پیچیدن شاخه‌ های نرم درختان برای نرم كردن محل استراحت در زمان های بسیار دور آغاز می‌ شود.

می‌توان چنین فرض كرد كه انسان پس از تهیه نمد، با قرار دادن پشم‌ های رنگی كنار هم به چگونگی نقش پردازی روی زیر انداز پی برده است، كاملا روشن است كه ایجاد نقش روی نمد از سابقه آشنایی چند هزار ساله او ، كه از سوی اجدادش آغاز گردیده بود و در دوره جدید با تحولاتی كه در اندیشه او صورت گرفته او را در انجام چنین كاری توانمند نموده است. هدف از كاربرد نقش آن را بكار می‌ گرفته است تا تصویر حیوان مورد احترام در فضای منزل یا چادر محل سكونت نمایان باشد و به تاسی از فرهنگ دیرین قومی از نیروی جادویی و قدرت نقش حیوان از نظر روانی نیز بهر‌ه‌ مند باشد.

در دنیای طراحی فرش یكی از كهن‌ ترین نمونه قالی گره‌ دار و منقوش موجود در جهان امروزه قالیچه 2400 ساله پازریك ایرانی است كه با نقش های چشمگیر و زیبایی از تصاویر گلها و جانوران خیالی و واقعی و همچنین تصاویر ساده انسان با لباسهای مرسوم در زمان هخامنشیان بافته شده است،‌ این فرش قدیمی در سال 1949 میلادی توسط دكتر رودنكوی روسی كشف گردیده و در موزه آرمیتاژ شهر سنت پطرزبورگ روسیه نگهداری می‌ شود.

اولین طرحها

با بررسی طرحها و نقوشی پیدا شده در غارهای متعلق به ماقبل تاریخ پی به ذوق و فطرت هنرمندانهٔ انسانهای اولیه میبریم که اکثراً با تقلید از طبیعت و محیط اطراف و با کمک از فطرت ناخودآگاه خود نقوش بدیع و انتزاعی آفریده اند. این طرحها بیشتر جنبه آیینی داشته و ارضاءکننده فطرت پرستشگر انسان میباشد که در نقاشیهای خود با یاری گرفتن از نیرویی غیبی سعی در غلبه بر طبیعت و دشمنان خود دارد، کشیدن تصاویری که در آنها حیواناتی را نشان میدهد که به وسیله انسانها شکار میشوند نشان از آن دارد که خود را برتر و قویتر از دیگر مخلوقات نشان دهد. در طرحهایی که انسانهای اولیه از خود بجای گذاشته اند نشانی از جنبه تزیینی و زیباشناسانه نمیبینیم و این بعدها در مسیر هدف هنرمند قرار گرفت. انسان در وحله اول جنبه کاربردی قضیه را مدنظر قرار داد و طراحی را وسیله ای برای بیان افکار، اندیشه ها، آداب و مذاهب خود بکار برد، طراحی وسیله ای شد برای ارتباط بین انسانها که در مسیر تکاملی خود، منجر به اختراع خط شد. طراحی زبانی است زنده که عواطف و روحیات درونی هنرمند را عیان میکند و به او این امکان را میدهد که به راحتی با دیگر انسانها ارتباط برقرار نماید. انسان طرحهایش را بر در و دیوار غارها و بعد بر روی بیشتر دستساخته های خود اعم از سفال، ابزار و وسایل زندگی و نیز بر روی فرشها و زیراندازهایش حک کرد و به این طریق در دنیایی از طرح و نقش قوطه ور شد، دنیایی پر از طرحها و رنگهای متفاوت.

نقشه فرش یا الگو:

در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم بافندگان مرد و زن سلطان آباد برای به وجود آوردن نقش قالی ها معمولا الگویی را به كار می‌ برند كه «واگیره» نامیده می‌ شد. در سال 1332 هـ.ق شخصی به نام جورج استیونس (George Stevens) نقشه نقطه گذاری شده فرش را كه نقشه نامیده می‌ شود وارد این منطقه كرد.

در ابتدا نقش به وسیله مداد به صورت ساده روی یك قطعه بزرگ كاغذ طراحی می‌ شود. سپس این نقش به كمك كاغذ پوستی روی كاغذ شطرنجی كه روی مقوا و یا پارچه چسبانده شده است منتقل می‌ گردد. هر مربع كوچك بیانگر یك گره است. ممكن است كه خانه‌ های شطرنجی كم و بیش به هم فشرده باشند. به این ترتیب هر نوع فرش، كاغذ شطرنجی مخصوص به خود را دارد. وانگهی میزان فشردگی مربعا نیز غالبا در حاشیه نقشه یادداشت می‌شود. رنگهای گوناگون به وسیله یك انبر كوچك روی كاغذ گذاشته می‌ شوند. نقشه یا حاوی تمام نقش است یا نصف و یا یك چهارم آن و یا بالاخره قسمت كوچكی از فرش را كه باید بافته شود نشان می‌ دهد. به این ترتیب برای بافتن نیمه‌ ای از زمینه‌ هایی كه به طور منظم جای گرفته‌ اند، كافی است كه نقشه‌ ای داشته باشند كه فقط قسمت كوچكی از نقش را نشان دهد. در عوض، بافتن یك جانماز (سجاده)، كه معمولا دارای یك محور تقارن طولی است، نقشه‌ ای را لازم دارد كه بزرگ باشد و نصف تمام نقش قالیچه را نشان دهد. در چنین موردی غالبا برای متن فرش یك نقشه ، و برای حاشیه آن نقشه جداگانه تهیه می‌ شود.

اكثر نقشه‌ های فرش به وسیله متخصصینی كشیده می‌ شوند كه در بازار اراك دارای مغازه و كارگاه هستند و برای فراهم كنندگان مواد اولیه فرش و تعداد زیادی از شركت های تولید فرش نقشه تهیه می‌ كنند. با وجود این بعضی از این شركت ها برای خود دارای كارگاه نقشه كشی هستند كه نمونه آن شركت فرش ایران است.

طرح و نقشه فرش قشقایی:

نقش پردازی در فرش های ایلات و طوایف قشقایی مبتنی بر تصورات و تخیلات فردی بافنده است، به این شیوه، نقش پردازی ذهنی می‌ گویند كه در آن بافنده بدون استفاده از الگو یا نقشه آماده، در كمال وارستگی و آزادگی هر چه در طبیعت می‌ بیند و می‌ پسندد و در عالم خیال خود آن را ساخته و پرداخته و شكل می‌ دهد در عین سادگی و بدور از هر گونه پیچیدگی متعارف در نقشه‌ های شهری، نگاره‌ های بسیار زیبایی از اشكال گوناگون را خلق می‌ كند ،‌این نقشه‌ ها شهری، نگاره‌ های بسیار زیبایی از اشكال گوناگون را خلق می‌ كند، این نقشه‌ ها گاهی تكرار نمی‌ شوند و گاهی اوقات توسط افراد دیگر خانواده یا طایفه با تغییراتی جزیی در رنگ یا شاخه و برگ و گل استمرار می‌ یابند، ولی آنچه مسلم می‌ نماید اینكه چون آفریننده آن بدون بهره‌ مندی از الگو یا فكر دیگری آنچه مسلم می‌ نماید اینكه چون آفریننده آن بدون بهره‌ مندی از الگو یا فكر دیگری در شكل كلی طرح و گاهی در اجزاء مكمل طرح همانندی ندارد. گرچه این شیوه ذهنی بافی ناشی از فرهنگ عشایری قشقایی است،‌ ولی در میان قشقایی ها، طایفه‌ هایی نظیر كشكولی ها و ایگدرها،‌ در فرشبافی خود گاهی از طرحها و نقشه‌ های غیر عشایری استفاده می‌كنند كه اصالت آنها از مناطق دیگر و یا از صنایع دیگری چون پارچه بافی است،‌ این كار نه به طور كامل بلكه نقشه‌ هایی را با تركیب نقشه‌ های سنتی پدید می‌ آورند كه گرچه اصالت آنها غیر عشایری را با تركیب نقشه‌ های سنتی پدید می‌ آورند كه گرچه اصالت آنها غیر عشایری است ولی با بكارگیری نقش مایه‌ های بومی، عشایری بودن نقشه كاملا محسوس و مشهود و آشكار است.

عمده‌ ترین این نقشه‌ ها كه در طول زمان به نام نقشه قشقایی شهرت یافته‌ اند عبارتند از:

نقشه ناظم، نقشه شبه ناظم ،‌نقشه قبادخانی و نقشه ماهی در هم كه هر یك بیش از دویست سال تقریبا به همین شیوه بافته شده است و اگر نوآوریهایی شده از همان مقوله ریزه كارییهایی است كه مثلا از مقایسه ناظم‌های قدیم با ناظم.

ایل تركمن

در ایران دو ایل تركمن به نام تكه و یموت در بافت قالی شهرت دارند ، یموتها به دو طایفه جعفربای و آتابای تقسیم شده‌اند كه بهترین بافته‌ ها توسط ایل تكه تهیه می‌شوند،‌آتابای در كیفیت بافندگی مطلوب بعد از تكه و جعفربای پس از آن قرار دارد.نقوش متداول كه در اشكال كلی خود غالبا به صورت هندسی و در تركیب اشكال چند ضلعی محصور و یا بدون خطوط محدود كننده و تنها با قرار گرفتن انواع گلها و نگاره‌ ها كه شكل كلی از یك قاب چند ضلعی را تداعی می‌كنند در فرهنگ تركمن هر یك مبین باورها و اعتقادات و تعصبات و علائق و دلبستگی قومی و خانوادگی آنان است گاهی نقوش پیامدی از صلح و دوستی و روابط اجتماعی هستند و گاهی نیز برای تشویق و ترغیب به رزم آوری و غیرتمندی و گاهی برای دفع شر و شیطان و اهریمن است. گل یا به زبان محلی «گول» یكی از اساسی‌ترین نقش مایه‌های قالیهای تركمن است كه گونه‌ های مختلفی دارد. تركیب كلی آن در هر ایل و طایفه شكل و نوع خاصی دارد ، نقوش تركمنی به صورت غالب در طرح كلی با اشكال هندسی چند ضلعی است ، فواصل اشكال هندسی را در برخی قالیها ، گلها و قابهای كوچكتری به تناسب همان گل متن قاب می‌بافند.

روش تحلیل طرح فرش و قالی:

این روش بر مبنای بررسی یك كالبد متجانس قالی، باید امكان دهد تا پاره‌ای از عناصر پایدار و مستمر صوری مبین یك سبك مشترك از هم تفكیك گردند ، و هویت سبكهای ثانوی احتمالی تشخیص داده شوند. و در هر حال ، دسته بندی مجددی به وجود آید كه در اكثر موارد چیزی نیست جز عرضه بعضی از تولیدات از طریق معرفی مناطق جغرافیایی گسترده و یا نظم الفبایی اصطلاحات رایج در میان مجموعه‌داران. ما به منظور سهولت و كارایی ، عمدا قلمرو به كارگیری روش تحلیل خود را به ساختار تزیینی و به شكل نقشهای زمینه فرشها محدود كرده‌ایم. تمام فرشها از طریق وجود و یا فقدان پنج نشانه و مشخصه ساختاری یا صوری بنیادی مشخص شده‌اند كه عبارتند از:‌ بازتاب و جهت نقش ،‌خمیدگی ، ژرفانمایی و ارتباط نقشها.

حال می خواهیم به این پرسش پاسخ دهیم که چه عامل یا عوامی باعث شده تا نقشه‌ها در نزد اقوام مختلف با هم تفاوت داشته باشند؟!

برای پاسخ به این سوال باید بگوییم که ذهن خلاق یک هنرمند خواه ناخواه تحت تأثیر محیط فرهنگی قوم خویش قرار گیرد و در واقع هنرمند احساس را تحت تأثیر این عوامل بروز می‌ دهد. محیط زندگی چه از لحاظ آب و هوا شرایط اقلیمی و … و فرهنگ به عنوان مجموعه‌ ای از آداب و رسوم مذهب باورها خرافات افسانه‌ و …

 معرفی رشته طراحی فرش

کارشناسی فرش در ایران به عنوان هنر بسیار ظریف و یک حرفه نگاه می شود. هنر سنتی که از سالها قبل نسل به نسل منتقل می شود. در گذشته دوره و رشته های دانشگاهی برای یادگیری و پیشرفت در این حوزه وجود نداشت و کمتر کسی در این زمینه تحقیق و پژوهش انجام می داد.

اما خوشبختانه از دهه هفتاد به بعد با کمک و یاری وزارت علوم رشته کارشناسی فرش در دانشگاه ها رونق گرفت. رشته های که باعث زنده ماندن هنر و سنت کشور می شوند. با ورود به این رشته دانشجویان درباره تاریخچه فرش، جامعه شناسی فرش، انواع بافت فرش، طراحی، رنگ و الیاف دوره هایی را گذرانده و اطلاعاتی را بدست می آورند.

به طور مثال در فرش های دستی سه نوع الیاف طبیعی از جمله پشم، ابریشم و نخ وجود دارد که دانشجوی فرش با انواع آنها . نحوه تکنولوژی هریک آشنا می شود. رشته کارشناسی فرش دارای گرایش های مختلف بوده که با توجه به علاقه می توان آن را دنبال کرد. گرایش ها از قبیل مرمت و تکمیل، طراحی، رنگرزی و سایر زیر اندازها است.